چرا تسهیلگری

کاربردهای تسهیلگری- چرا تسهیلگری؟

تسهیلگری فرایند گروهی در حوزه‌های مختلفی استفاده می‌شود، به عبارتی هر جا گروهی باشد چه هدفمند و ساختاریافته و چه غیرهدفمند و ساختارنیافته (به عبارتی گروهی شکل نیافته)، آن گروه می‌تواند مخاطب خدمات تسهیلگری باشد. تسهیلگر به گروه کمک می کند تا در مسیر رسیدن به هدف حرکت کند و به آن دست یابد یا در صورتی که هدف مشخص نباشد بتواند هدفش را تعریف کند و برای رسیدن به آن برنامه‌ریزی کند. اما اگر بخواهیم به طور مشخص‌تر به کاربردهای تسهیلگری اشاره کنیم می‌توانیم سه دستهٔ سازمان‌ها و کسب‌و‌کارها، جوامع (گروه‌های) محلی و یادگیری بزرگسالان را نام ببریم. در ادامه سؤالاتی در هر دسته طرح شده است که اصولاً به دلیل و ضرورت استفاده از تسهیلگری اشاره دارد.

برای آشنایی با مفهوم تسهیلگری ویدیو «تعریف تسهیلگری گروه» را مشاهده کنید. 

در حوزه سازمان‌ها و کسب‌و‌کارها

یکی از مهم‌ترین خاستگاه‌‌ها و کاربردهای تسهیلگری فرایند گروهی در سازمان‌ها و کسب‌و‌کارهاست. عموماً تسهیلگری در کلیهٔ جلسات و فرایندهای سازمانی که نیاز به مشارکت، همکاری و اجماع دارد قابل استفاده است مانند ایده‌پردازی، تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی، تیم‌سازی، حل‌مسأله و ارزشیابی. شرکت‌ها و سازمان‌ها هم می‌توانند از مشاوره، تجارب و حمایت تسهیلگرانی خارج از سازمان استفاده کنند که رویکرد بی‌طرفانه نسبت به موضوع دارند و تضاد منافع ندارند و هم می‌توانند تسهیلگران درون سازمانی را پرورش دهند تا جلسات و فرایندهای داخلی سازمان را راهبری کنند. علاوه بر اینها رویکرد تسهیلگری می‌تواند در جعبه ابزارهای رهبری سازمان نیز گنجانده شود و از رهبری تسهیلگرانه برای ارتقاء عملکرد و اثربخشی فرایندهای گروهی بهره گرفت. سؤالات زیر به مواردی اشاره دارد که تسهیلگری می‌تواند در آنها دخیل شود:

• آیا جمعی هستید که می‌خواهید شرکت خود را راه‌اندازی کنید ولی نمی‌دانید چگونه و از کجا شروع کنید؟ نمی‌دانید چگونه برنامه‌ریزی کنید تا به نقطه مطلوب خود دست یابید؟
• آیا برای رسیدن به ایده‌ای، تصمیمی یا راه‌حلی نیاز به شنیدن حرف‌ها و نظرات کلیه ذی‌نفعان دارید اما نمی‌دانید چگونه آن را انجام دهید؟
• آیا سازمان شما با وضعیتی رو به رو شده است که نمی‌داند چه تصمیمی بگیرد و یا چگونه تصمیم‌گیری کند؟ با مشکلی مواجه شده و راهکاری نیافته است؟
• آیا در سازمان خود با مسالهٔ پیچیده‌ای روبه‌رو شده‌اید که پیدا کردن راهکار برای آن سخت بوده و یا کلاً به نتیجه‌ای برای رفع مشکل نرسیده باشید؟
• حتماً به عنوان مدیر و یا کارمند پیش آمده است که در محیط کار با همکار دیگری دچار مشکل شده باشید. آیا توانسته‌اید در حالی که دو طرف راضی باشند بر مشکل غلبه کنید و یا همچنان مشکل به صورت آشکار و یا پنهان وجود دارد؟
• آیا برنامه‌ای در سازمان داشته‌اید که نیاز به همکاری، حمایت و یا مشارکت بخش دیگری از سازمان داشته باشد و نتوانسته باشید آنها را متقاعد و همراه سازید؟
• سازمان شما پروژه‌ای را به پایان رسانده است. آیا برای شما مهم است که بدانید میزان اثربخشی، کارایی، رضایت ذینفعان و ارزش‌های افزوده پروژه‌تان چیست؟
• آیا میزان مشارکت، مسئولیت‌پذیری، تعهد و عملکرد کارکنان سازمان شما کم است و تمایل دارید تغییری ایجاد کنید؟
• آیا با شرایطی مواجه شده‌اید که نبود روحیه کارگروهی/تیمی بین اعضاء منجر به کاهش عملکرد و اثربخشی شده باشد؟
• افزایش سود مالی و بهره‌وری سازمانی شما در گِروی همراهی و رضایت سرمایه انسانی سازمانتان است، آیا توانسته‌اید از سرمایه‌های انسانی سازمان خود بهترین بهره را ببرید؟
• آیا احساس می‌کنید از دنیای تغییرات پرسرعت امروز جا مانده‌اید و سازمانتان به اندازه کافی چابک عمل نکرده و با شرایط سازگار نشده است؟
• آیا برای سازگار شدن و همراه کردن اعضای سازمانتان در پذیرش و ایجاد تغییر و تحول به مشکل خورده‌اید؟
• آیا کارکنان از دوره‌های آموزشی و توسعه‌ای رضایت ندارند و تمایل کمی برای شرکت در چنین دوره‌هایی دارند؟
• و آیا تاکنون پیش آمده که از شرکت در جلسات تکراری، خواب‌آور، بی‌نتیجه و کسل‌کننده که وقت و انرژی شما را هدر می‌دهند خسته و شاکی شده باشید؟

در حوزه یادگیری مشارکتی بزرگسالان

مشارکت محصول اصلی فعالیت تسهیلگری فرایند گروهی است و یادگیری محصول جانبی آن است. درست است که فعالیت تسهیلگری با نیت آموزش انجام نمی‌شود و تسهیلگر تولید و مدیریت محتوا را بر عهده ندارد اما همواره با ایجاد فضای گفتگو برای استخراج و تبادل اطلاعات و همچنین شکل‌گیری بسترِ تمرین پیرامون مهارت‌های مرتبط با محتوا، در یادگیری مشارکت‌کنندگان تأثیر به سزایی دارد. به علاوه، تسهیلگری فرایند گروهی به دلیل ماهیت بین رشته‌ای از تئوری‌های آموزش بزرگسالان (آندراگوژی) و روش‌های یادگیری مشارکتی و تجربی به وفور بهره می‌گیرد و یک تسهیلگر حرفه‌ای بایستی با این نظریه‌ها و روش‌ها آشنا باشد. از سوی دیگر منش و اصول تسهیلگری مانند ایجاد فضای گفتگو، تشویق تأمل و تفکر نقادانه، استفاده از خرد جمعی، ایجاد فضای اعتماد و ابراز امن، نگاه بی‌طرفانه و فارغ از قضاوت در کنار تکنیک‌ها و ابزارهای مشارکتی می‌تواند به آموزشگران کمک کند تا بستر یادگیری فعالانه، خلاقانه و مؤثرتری را فراهم کنند. بنابراین فعالان هر دو حوزه تسهیلگری و یادگیری می‌توانند از مزایای یکدیگر استفاده کنند و آموزشگری تسهیلگرانه یکی از رویکردهایی است که می‌تواند کمبودهای فضای یادگیری سنتی را جبران کند. سؤالات زیر نشان می‌دهد که در چه مواقعی رویکرد تسهیلگرانه در آموزش و یادگیری می‌تواند کمک‌کننده باشد:

• آیا تا به حال تجربهٔ شرکت در یک دورهٔ آموزشی با روش تدریس سنتی، یک طرفه، معلم محور و یکنواخت را داشته‌اید که پاسخگوی نیازهای آموزشی شما نباشد و میزان یادگیری شما را در یک امتحان یا آزمون صِرف ‌بسنجد؟
• آیا در دورهٔ آموزشی شرکت کرده‌اید که به دلیل عدم انطباق با سبک یادگیری و تفکر شما، اثربخشی کمی داشته است؟
• آیا هیچ وقت آرزو کرده‌اید که ای کاش امتحان و استرسی وجود نداشت و به جای آن از روش‌های دیگری برای سنجش میزان یادگیری شما استفاده می‌شد؟
• آیا در دوره‌ای شرکت کرده‌اید که احساس کنید نگرش، ارزش‌ها، قومیت، جنسیت و یا جایگاه اقتصادی- اجتماعی -فرهنگی شما بعضا مورد بی‌احترامی و یا تبعیض قرار گرفته باشد؟
• آیا برای شما پیش آمده است که نظر، ایده‌ و یا حتی سؤالی داشته باشید، اما جرأت نکنید در جمع مطرح کنید؟ یا اینکه به شما فرصتی برای ابراز آن داده نشود؟ یا اینکه از ترسِ مورد تمسخر و انتقاد قرار گرفتن آن را قورت داده باشید؟
• آیا پیش آمده که به عنوان یک معلم، یک استاد، یک آموزشگر از روش‌های تدریس سنتی خسته شده باشید و تمایل داشته باشید حرکتی متفاوت را تجربه کنید که هم رضایت خودتان و هم رضایت یادگیرندگان را افزایش دهید؟
• آیا در نقش معلم، استاد و یا آموزشگر با یادگیرندگانی روبه‌رو بوده‌اید که ویژگی‌های خجالتی، منزوی، اخلال‌گر، بی‌تعهد، بی‌تفاوت، پرحرف، … را داشته باشند و ندانید که چگونه باید با آنها برخورد کنید و یا اینکه چگونه باید آنها را در فرایند یادگیری دخیل نمایید؟
• آیا دوست دارید یادگیرندگان دوره‌های آموزشی شما در کنار آموزش‌های تئوری، مهارت‌هایی مانند کارگروهی، ارتباطات، تفکر تحلیل‌گرانه، تفکر نقادانه، حل مسأله، تصمیم‌گیری، گفت‌وگو و مناظره، مدیریت زمان و … را نیز تجربه کنند؟

در مقاله «مهارت‌های ارایه و تسهیلگری در آموزش بزرگسالان» می‌توانید با ۵ بخش سبک های یادگیری، یادگیری بزرگسالان، مهارت ارایه/سخنرانی، مهارت تسهیلگری و ارزیابی آموزش آشنا شوید. 

در حوزه جامعه محلی/ گروه های مردمی

هر تغییری مانند توسعه‌، ارتقای ظرفیت‌ها و توان‌افزایی که بخواهد در سطح محلی صورت گیرد و نتایج مثبت، دربرگیرنده و پایدار داشته باشد نیاز به جلب مشارکت فعال اعضای آن جامعه دارد. پذیرش، همکاری، حس مالکیت، تعهد و مسئولیت‌پذیری از سوی جوامع محلی تنها در شرایطی اتفاق می‌افتد که کلیه ذی‌نفعان در فرایندهای نیازسنجی، برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری، اجرا و ارزشیابی دخیل شده باشند. تسهیلگری فرایند گروهی نقش کلیدی در ایجاد و حفظ فضای مشارکتی دارد. تسهیلگران با در نظر‌گیری اصول و شایستگی‌های کار حرفه‌ای زمینه را برای دور هم جمع شدن افراد، گفت‌و‌گو، تبادل دانش و تجربه، تیم‌سازی و کارگروهی ایجاد می‌کنند. آنها تلاش می‌کنند درک عمیقی نسبت به جامعه پیدا کرده و مشمولیت کلیه ذینفعان و حساسیت‌های فرهنگی را در نظر بگیرند. اطمینان می‌یابند که حرف‌های کلیه ذی‌نفعان شنیده شده و در فرایندها دخیل می‌شوند. سؤالات زیر به موارد استفاده از تسهیلگری در جامعه محلی اشاره دارد:

• آیا شما فردی دغدغه‌مند هستید که دوست دارید برای رفع مشکلات محله و یا رفاه و توسعه محله اقدامی انجام دهید، اما نمی‌دانید از کجا و چگونه آغاز کنید؟
• آیا تمایل دارید گروهی متشکل از افراد دغدغه‌مند تشکیل دهید و هدف خاصی (اجتماعی، فرهنگی، مذهبی، محیط زیستی، اقتصادی) را دنبال نمایید؟
• آیا قصد راه‌اندازی سازمان مردم نهاد، تعاونی، خیریه و یا کانونی را دارید که بتواند بیشترین اثربخشی و کارایی را برای دسترسی به اهدافش داشته باشد؟
• آیا قصد انجام پروژه‌ای کوچک و محلی را دارید اما نمی‌دانید چه پروژه‌ای را انجام دهید؟ و یا پروژه را تعریف کرده‌اید ولی نمی‌دانید چگونه آن را انجام دهید؟ یا اینکه برای انجام پروژه‌تان به مشارکت دیگر افراد، گروه‌ها و سازمان‌ها نیاز دارید اما نمی‌دانید چگونه مشارکت آنها را جلب کنید؟

اگر پاسخ شما به هر یک از سؤال‌های بالا مثبت باشد، تسهیلگری می‌تواند راهکاری مناسب برای یافتن پاسخ پرسش‌های شما باشد. چرا که تسهیلگری فرایند آسان کردن دستیابی اعضای گروه/سازمان به اهداف مورد نظر است و فرد تسهیلگر بهترین گزینه برای کمک به شما برای دسترسی به اهدافتان است. تسهیلگر به عنوان فردی بی‌طرف و بی‌غرض شرایط لازم جهت گفت‌وگو و تعامل را در حین احترام به کرامت انسانی فراهم می‌آورد و از طریق طراحی برنامه، هدایت و مدیریت گروه به اعضای آن کمک می‌کند تا با تفکری شفاف و آگاه در فرایند جلسات مشارکت فعال داشته باشند و به گونه‌ای مؤثر و رضایت‌بخش به اهداف تعیین شده دست یابند. 

در نهایت فارغ از نوع حوزه، آنچه تسهیلگر انجام می‌دهد شامل موارد ذیل است:[i]

1. تلاش برای درک نیازهای گروه و آنچه که انتظار دارند به آن دست یابند،
2. کمک به گروه برای تعریف و تعیین اهداف کلی و جزیی،
3. فراهم کردن دستور کار با جزییات که شامل فرایند و نحوهٔ ایجاد تعامل در گروه می‌شود،
4. کمک به گروه برای تعیین کدهای اخلاقی و اصولی که فضای مناسبی برای فعالیت گروه ایجاد می‌کند،
5. اطمینان از اینکه کلیه نظرات و فرضیات مطرح شده و مورد بررسی قرار می‌گیرند،
6. سؤال پرسیدن و تحلیل و بررسی برای تشویق گروه به اکتشاف و توجه عمقی‌تر به مسایل،
7. به کارگیری مطلوب‌ترین تکنیک و ابزار در زمان مناسب،
8. تشویق به مشارکت کردن تک تک افراد گروه،
9. هدایت بحث‌های گروهی برای پیشگیری از به حاشیه رفتن بحث،
10. یادداشت دقیق نکات که منعکس کننده ایده‌ها و نظرات آنها است،
11. کمک به گروه برای مدیریت سازندهٔ اختلاف نظرهای موجود در بین افراد گروه،
12. هدایت رفتارهای نامناسب،
13. ارایه بازخورد به گروه به طریقی که گروه بتواند پیشرفت خود را ارزیابی کند و درباره آن قضاوت کند،
14. کمک به گروه برای دستیابی به نتیجه و تعیین گام‌های بعدی که بایستی برداشته شود،
15. کمک به گروه برای شناسایی و تعریف نحوه دستیابی به منابع درون گروهی و برون گروهی،
16. فراهم کردن ابزارها و تکنیک‌هایی برای ارزیابی جلسات و بررسی روش‌های بهبود و اصلاح.

از جمله جلساتی که می‌تواند به تسهیلگران واگذار شود نیز عبارتند از:

1. ایده‌پردازی
2. تیم‌سازی/ تشکیل گروه
3. تعیین اهداف اختصاصی و شاخص‌های دستیابی به نتایج
4. برنامه‌ریزی استراتژیک و عملیاتی
5. تحلیل ذینفعان
6. اولویت‌بندی فعالیت‌ها/ برنامه‌ها/ تصمیم‌ها/ مشکلات
7. حل مسأله/ مشکل
8. تصمیم‌گیری
9. ارزیابی/ بازنگری برنامه‌ها و فعالیت‌ها
10. جلسات جاری کارکنان در سازمان یا جلسات جاری گروه
11. جلسات متمرکز گروهی برای گردآوری نظرات و ایده‌ها در رابطه با یک برنامه، محصول یا خدمات

جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره تسهیلگری مقاله «آشنایی با تسهیلگری» را مطالعه کنید. 

[i] Benz. I (1997), “Facilitation with Ease”, Participative Dynamics