مشارکت جوامع محلی در توسعه

جامعه همانند یک کشتی می ماند که هر عضوی از آن باید آمادگی گرفتن سکان را داشته باشد

                                                                                                                 هنریک ایبسن

هر کدام از ما انسانها چه ساکن شهر باشیم و یا روستا، اعضای یک جامعه محلی محسوب می شویم و هر جامعه محلی بخشی از جامعه ملی محسوب می شود. در مباحث مرتبط با توسعه پایدار تاکید فراوانی به مشارکت جوامع محلی در توسعه اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی شده است تا حدی که توسعه یک ملت بدون مشارکت و توسعه در سطح جوامع محلی شکست خورده قلمداد می شود. بنابراین هر کدام از ما به عنوان عضوی از یک جامعه محلی نقش مهمی در توسعه و یا عدم توسعه جامعه محلی مان ایفا می کنیم. شاید در یک نگاه سطحی و اجمالی چنین ادعایی دور از ذهن باشد اما بیایید با دیدی تحلیل گرانه به این مساله بیاندیشیم.

یک تعریف ساده از جامعه محلی، گروهی از مردم است که در یک محل زندگی می کنند و دارای وجوه مشترکی می باشند. وجوه مشترک می تواند شامل ارزشها، سنتها، هویت، پیوندها، احساس تعلق به محل زندگی و حتی الگوهای رفتاری خاص باشد. یک جامعه محلی، دارای حوزه جغرافیایی مشخصی می باشد، بعضا افراد در آن محدوده جغرافیایی همدیگر را می شناسند (مخصوصا در روستاها)، نیازهای کمابیش مشترکی دارند و از منابع به نسبت مشترکی بهره می برند.

همانگونه که در تعریف جامعه محلی آورده شد، معمولا اعضای جامعه محلی نیاز های مشابه ای دارند و یا به عبارتی با مشکلات مشابه ای رو به رو هستند. به محله ای فکر کنید که درجه امنیت در آن پایین است و یا محله ای که با مشکل تجمع زباله مواجه است. ساکنین همین محلات می توانند با مشارکت، همکاری و حمایت از یکدیگر این مشکلات را رفع نمایند و در نهایت به رفاه و توسعه محله خود خدمت نمایند. و در ادامه اگر این اتفاق برای اکثریت محلات پیش بیاید و خود ساکنین محلات نقش فعالی را در رفع مشکلات و چالش های محله خود بازی کنند، جامعه ملی به سمت توسعه حرکت خواهد کرد.

در اکثر موارد در زمان مطرح شدن لزوم مشارکت افراد محله در توسعه، واکنش هایی از سوی ساکنین مطرح می شود مانند این سوال که: نقش سازمان های دولتی، خصوصی و غیر دولتی چه می شود؟ برخی نیز اعلام می دارند که ما تنها در قبال خانواده خود مسئول هستیم و نه بیشتر! برخی نیز معترضانه ابراز می کنند که فضایی برای مشارکت و دخیل شدن آنها در امور مربوط به محله وجود ندارد.

در رابطه با مورد اول باید به خودمان یادآور بشویم که هیچ کس بهتر از خود ساکنین مشکلات محله را لمس نمی کند و باز هیچ کس بهتر از خود ساکنین نمی تواند راهکاری موثر و مناسب برای مشکلات بیابد. بگذارید در مثالی ساده این مساله را شفاف تر کنیم. فرض کنید ساکنین محله ای زباله های خود را در معابر و خیابان بریزند و معتقد باشند که وظیفه شهرداری جمع آوری زباله و پاکیزگی خیابان و معابر است. در اینجا یک چرخه بیمار از ریختن زباله توسط ساکنین و جمع آوری آن توسط شهرداری تکرار می شود و بر این اساس محله هیچ گاه شاهد پیشرفت و تغییر مثبت نخواهد بود. حال اگر رفتار ناصحیح ریختن زباله توسط ساکنین اصلاح شود، هزینه مربوط به جمع آوری زباله و نگهداشت پاکیزگی معابر و خیابان کاهش می یابد و می تواند در یک پروژه توسعه ای و یا حل یک مشکل دیگر در محله به کار گمارده شود و در همین مرحله خود ساکنین می توانند پیشنهادات و درخواست های خود را برای داشتن محله ای توسعه یافته تر مطالبه کنند. اینکه سازمان های دولتی منابعی را در اختیار دارند و وظیفه دارند آنها را در جهت خدمت رسانی به افراد، افزایش رفاه و بهبود کیفیت زندگی صرف کنند صحیح و لازم است اما در عین حال با توجه به شناختی که افراد محله از نیازها و مشکلات محلی خود دارند وظیفه دارند در همراهی با دولت محل صرف منابع و چگونگی صرف آنها را تعیین کنند.

همچنین در اینجا لازم است به یکی از مسایل مهم در این بحث با عنوان “دانش بومی” اشاره نماییم. در مطالعات توسعه و اقدامات توسعه ای در دنیا به دانش بومی اهمیت فراوانی داده می شود. اعتقاد بر این است که داده ها، اطلاعات، ظرفیت ها، ارتباطات، منابع و مهارت های ساکنین جامعه محلی از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد که می توانند در صورت دخیل نمودن در فرایند توسعه، پایداری را به همراه داشته باشد.  تجربیات مختلف نشان داده اند زمانی که دانش بومی مورد توجه قرار نگرفته است راهکارهای ارائه شده توسط گروه های بیرونی کارآیی و اثربخشی کافی را نداشته اند. دانش بومی می تواند در کنار منابع، تخصص و ارتباطات سازمان های دولتی، خصوصی و غیردولتی قرار گیرد و راهکارهای بهتری را ارائه دهد.

در رابطه با مورد دوم که فقط در قبال خانواده مسئول هستیم و نه جامعه، بایستی گوشزد نماییم که شاید بتوانیم محدوده امنی برای اعضای خانواده مان در خانه فراهم نماییم ولی به هر نحو اعضای خانواده در تعامل با جامعه خواهند بود و اثرات مشکلات موجود در جامعه به طور مستقیم و یا غیر مستقیم می تواند بر اعضای خانواده تاثیرگذار باشد. وجود آلودگی صوتی در یک محله می تواند موجب سلب آسایش افراد مسن خانواده شود. ازدیاد اعتیاد و بزه کاری در یک محله ممکن است برخی از اعضای خانواده را درگیر نماید. ما جزیی لاینفک از جامعه مان هستیم و سلامت شخصی و خانوادگی ما جدای از سلامت جامعه ای که در زندگی می کنیم نیست.

وضعیت دیگری نیز وجود دارد که برخی از افراد محل خود را در قبال محل زیستن شان مسئول می دانند و به این امر واقف هستند که دولت به تنهایی و بدون مشارکت آنها نمی تواند پاسخگوی کلیه نیازها و مشکلات محله باشد. اما معتقد هستند زمینه کافی برای مشارکت آنها وجود ندارد و یا اینکه نمی دانند از کجا و یا از چه طریقی می توانند اقدام نمایند. آنچه در اقدامات محلی مهم می باشد این است که لزومی به انجام فعالیت های بزرگ و برجسته که شاید بعضا نیاز به منابع وسیع و یا هزینه های گزاف داشته باشد نیست. به جای گلایه و شکایت و حرف از ناممکن ها و نداشته ها، از زاویه دیگری به مساله بنگریم، سعی کنیم دارایی های محلی مان را شناسایی کنیم و بر اساس امکانات موجود و واقعیت  ها به جستجوی راهکار بپردازیم. مهم این است که دست به اقدام بزنیم، اقدامی خلاقانه گرچه کوچک. مجموعه اقدامات کوچک زمینه و بستر توسعه محلات و در نهایت توسعه ملی می شوند. زیرا اقدامات کوچک بنا بر مقتضیات یک مساله محلی شکل گرفته اند و تاثیر گذاری مستقیم تر و سریع تری دارند نسبت به راه کار های که در سطح ملی شکل گرفته اند و آنچه در سطح ملی تصمیم گرفته می شود ممکن است با شرایط حاکم در محله سازگار نباشند.

علاوه بر این در هر محله مجموعه ای از سازمان های دولتی، خصوصی و غیر دولتی وجود دارد که می تواند توسط افراد محله شناسایی شوند و از طریق جلب مشارکت و همکاری آنها حمایت لازم برای انجام اقدامات را کسب نمود. از جمله این سازمان ها می توان به سرای محلات، سازمان های مردم نهاد، بنگاه های اقتصادی، مدارس، مساجد، آموزشگاه ها، شرکت ها، کسبه، دانشگاه ها و مراکز پزشکی اشاره نمود.

با توجه به توضیحات ارایه شده و همچنین بررسی تجربیات متفاوت از کشورهای مختلف می توان نتیجه گرفت ادعای تاثیرگذاری مشارکت مردم محلی در توسعه امری امکان پذیر می باشد. شاید لازم باشد در ابتدای امر این ادعا را بپذیریم و سپس با رویکردی تحلیل گرانه، وسیع و خلاقانه دست به اقدام بزنیم.

نگارنده: گلی احمدی فرد