درون گراها در گردونه مشارکت: تسهیلگری دربرگیرنده

تجارب ارتباطی به من آموخت که در جامعه ای زندگی می کنم که برون گراها حرف اول را می زنند، و بیشتر مورد توجه و مورد تایید هستند. گویا هر چه بیشتر سر و صدا داشته باشی، موفق تر هستی. بعضا این فضای تحمیل کننده باعث شده است که درون گراها منزوی بشوند و یا سعی کنند مانند برون گراها رفتار کنند. فضای طرد کننده ای که با زدن برچسب هایی مانند درگیر با خود، کم رو، منفعل، افسرده، کم حرف و بی حال؛ فرد درون گرا را پذیرا نیست. “عقل مردم به چشم شونه” اصطلاحی که بیانگر این است که هر چه بیشتر دیده بشوی و هر چه بیشتر حرف بزنی؛ کارهایت به دید اطرافیان درست تر قلمداد می شود.

اولین باری که آگاهانه درگیر این دو دنیای متفاوت و مکمل شدم زمانی بود که کتاب “سکوت: قدرت درون‌گراها در دنیایی که از حرف زدن بازنمی‌ایستد” نوشته سوزان کین (2012) را خواندم. در حین خواندن کتاب تعداد زیادی از خاطرات دوران کودکی و نوجوانی برایم زنده شد. زمان هایی که دلم می خواست در جمع حرف بزنم، ولی تا لب باز می کردم و هنوز چند کلمه نگفته بودم، فرد دیگری وسط حرفم می پرید و کلمات من در هوا گم می شد. حتی کسی نمی پرسید که چه چیزی را می خواستی بگویی. سرخوردگی تا لحظاتی با من همراه بود و سوالاتی که معمولا بی جواب می ماندند. بد حرف می زنم؟ صدایم به اندازه کافی بلند نیست؟ هیجان ندارم؟ دوستم ندارند؟ سوالات در مقایسه به شرایط کسانی که مورد توجه قرار می گرفتند و کسی وسط حرف شان نمی پرید شکل می گرفتند. ناخودآگاه به مقایسه می پرداختم. ویژگی های درون گرا بودن به طور ناخواسته و ناآگاهانه در لیست نقاط ضعف قرار گرفته بود.  

شاید شما هم کنجکاو باشید که جزو کدام دسته هستید. دانستن این نکته اول از همه برای شناخت از خودمان و براورده کردن نیازهای شخصیتی مان مفید است و در وهله دوم در تعامل ما با دنیای اطراف کمک می کند. ویژگی هایی این دو دسته در کتاب هنر شناخت مردم (پل تیگر و دیگران، 1388) به طور مفصل تری آورده شده است و در اینجا صرفا جهت برشمردن برخی از ویژگی ها اشاره شده است. همچنین این ویژگی ها نشان دهنده برتری یک دسته به دسته دیگر نیست. هر فردی به طور ذاتی به یکی از دو دسته تعلق دارد اما به دلیل تاثیر محیط و تغییراتی که خود فرد ایجاد کرده است می تواند تا حدی جا به جایی در طیف تیپ شخصیتی را داشته باشد.

 برون گراها “دیگری محور” هستند یعنی انرژی خود را از افراد و چیزهای بیرون از خودشان می گیرند. توجه خود را به ماجراهای دنیای پیرامون معطوف می کنند. کارکردن در جمع و با جمع بودن را دوست دارند. افکارشان را بلند بلند مطرح می کنند. به راحتی با دیگران ارتباط برقرار می کنند. روابط وسیعی و سطحی تری دارند. بیشتر صحبت می کنند. راحت تر تمرکزشان را از دست می دهند. تحملشان در مقابل محرک های خارجی بیشتر است.

درون گراها “خود محور” هستند نه به معنی خودخواهی بلکه به معنای خودکفایی و خوداتکایی. ترجیح می دهند خود را غرق در کاری کنند که به آن علاقه مند هستند. کار در انزوا و تنهایی برایشان راحت تر است. قبل از صحبت کردن فکر می کنند. با هر کسی نمی توانند به راحتی ارتباط برقرار بکنند. روابط محدود و عمیقی دارند. بیشتر گوش می دهند. متمرکز هستند. در مقابل هجوم محرک های خارجی تحمل کمتری دارند.

در هر جامعه و گروهی به حضور هر دو نوع شخصیت درون گرا و برون گرا نیاز است زیرا مکمل همدیگر هستند. با این وجود همان گونه که در ابتدای این متن اشاره شد ویژگی های برون گرایی باعث دیده شدن و بیشتر مورد توجه قرار گرفتن شده است و در نتیجه اکثر تصمیم گیری ها بر اساس پاسخگویی به نیاز ها و رضایت این دسته صورت می گیرد و موجب می شود که از ظرفیت ها و استعدادهای دسته دیگر استفاده مطلوب و بهینه صورت نگیرد.

بنابراین یکی از مهم ترین وظایف تسهیلگران در وهله اول واقف بودن به دو تیپ شخصیتی درون گراها و برون گراها است و در وهله دوم بایستی در فعالیت های خود شرایطی را مهیا کنند که افراد درون گرا نیز فرصت ابراز و مشارکت داشته باشند. در این جا سعی کرده ام برخی از مواردی را که می تواند راهنما و کمک کننده تسهیلگران باشد به اشتراک بگذارم. 

• خودتان را بشناسید، درون گرا هستید، برون گرا و یا ترکیبی از هر دو. ممکن است به مرور زمان و بر اساس تجربیات زندگی، به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه بعضی از ویژگی های ذاتی مربوط به درون گرا یا برون گرا بودن تان تعدیل شده باشد. با این حال می توانید از طریق مراجعه به تجربیات، درون نگری، نگاه خودآگاه و تحلیل گرانه به رفتارها و واکنش هایتان، استفاده از تست های شخصیت شناسی، راهنمایی روانکار یا روانشناس اطلاعاتی کسب نمایید که واقعیت درونی تان را به شما نشان بدهد.
• اگر فردی درون گرا هستید، لازم است بدانید فعالیت هایی مانند سخنرانی کردن، برقراری ارتباط و در جمع بودن از نیازهای اساسی فعالیت تسهیلگری است که مهارت های مرتبط با آنها را بایستی به خوبی ایفا کنید هر چند برای مقطعی کوتاه و محدود به جلسه تسهیلگری باشد. و البته اگر علاقه مند به فعالیت تسهیلگری باشید و برایتان اهمیت داشته باشید اصلا جای نگرانی نیست، چون به خوبی از عهده آن بر می آیید. اغلب درون گراها، آنچه برایشان مهم است و به آن علاقه دارند را با کیفیت بالایی انجام می دهند. مثلا در رابطه با موضوع مورد علاقه شان به قدری عمیق می شوند که می توانند در مقابل جمع از آن سخن بگویند. به علاوه ویژگی های دیگری مانند خوب گوش کردن، واکنش پذیری بالا، تعمق، خردورزی، کنترل هیجانات و آرامش می تواند کیفیت فعالیت تسهیلگری شما را بالا ببرد.

با این وجود، به هیج وجه خود را مقید نکنید که در خارج از نقش تسهیلگری تان هم با همان ویژگی ها زندگی کنید. مهم ترین موضوع احساس راحتی و رضایت شما است.

• اگر فردی برون گرا هستید، به احتمال زیاد انرژی بالای شما برای جلب مشارکت شرکت کنندگان بسیار مفید است و می توانید توجه آنها را در کل فرایند داشته باشید. با این وجود یادتان باشد که در یک فعالیت تسهیلگری، گروه است که محور توجه می باشد. مهم این است که گروه بگوید “خودمان فهمیدیم و خودمان انجامش دادیم”. این مساله به هیچ وجه از اهمیت و ارزش کار شما کم نمی کند.

به تعداد دفعاتی که از کلمه “من” استفاده می کنید و یا به افتخارات کسب شده تان اشاره می کنید، آگاهی داشته باشید. شاید در کوتاه مدت شرکت کنندگان تحت تاثیر این فضا قرار بگیرند اما در نهایت، کیفیت کار شما تعیین کننده ارزش کارتان است. یا شاید فضای پرانرژی و بسیارلذت بخشی را خلق کنید، اما فضای یادگیری عمیق را نتوانید ایجاد کنید و اگر فردای روز جلسه از یکی از شرکت کنندگان بپرسند چه آموختی؟ فقط بازی ها و قسمت های هیجانی جلسه شما را به یادآورد.

به علاوه به دیگران نیز فرصت ابراز احساسات و نظراتشان را بدهید. از پیش قضاوت راجع به افرادی که کمتر ابراز وجود می کنند نیز بپرهیزید.

• به یاد داشته باشید که گروه شرکت کنندگان مجموعه ای از افراد درون گرا و برون گرا هستند. از همه شرکت کنندگان توقع نداشته باشید یک سطح از تعامل و مشارکت را داشته باشند. لزوما، زیاد حرف زدن و ابراز وجود کردن، دلیل بر دانستن بیشتر و یا توانمند تر بودن نیست.
• پیش از برگزاری جلسه، اطلاعات برنامه کار را به صورت شفاف در اختیار شرکت کنندگان قرار بدهید. افراد درون گرا معمولا بدون فکر و تامل صحبت نمی کنند. به این طریق فرصت لازم را در اختیار آنها گذاشته اید و مطمئنا از نظرات خلاقانه و بی بدیل آنها در طی جلسه لذت خواهید برد. در غیر این صورت از آنها انتظار نداشته باشید که در طی جلسه مشارکت فعالی در موضوع مورد بحث داشته باشند و یا ایده های خوبی بدهند.
• سعی کنید از روش ها و تکنیک های مختلفی در جلسات تسهیلگری استفاده بکنید که حس امنیت را برای هر دو گروه افراد درون گرا و برون گرا ایجاد بکند و فرصت ابراز و مشارکت به طرق مختلف و متنوع را فراهم کنید. ممکن است بعضی افراد راحت نباشند که در جمع صحبت بکنند، اما شاید بتوانند افکار و نظراتشان را از طریق نوشتن، کشیدن یا ساختن چیزی ارایه بکنند. شاید کارگروهی رو دوست نداشته باشند و فعالیت فردی را بیشتر ترجیح بدهند، پس ترکیبی از کارهای فردی و گروهی را در کارتان لحاظ کنید.
• حتما در ابتدای جلسه اعلام کنید که نظرات همه افراد اهمیت دارد و هر کس آزاد است تا نظر یا ایده خود را ابراز نماید. هیج نظری مورد تمسخر قرار نمی گیرد. انتقاد به صورت سازنده و بدون بی احترامی به شخصیت افراد صورت می گیرد.
• در ابتدای جلسه، سعی کنید معارفه ای کوتاه داشته باشید و به هر فرد فرصتی برای ابراز و بیان قرار بدهید. یخ شکن ها در این جا کارکرد خوبی دارند. به این طریق تنش و استرس افراد کمتر می شود.
• سعی کنید فضای صمیمی، دوستانه، و محترمانه ایجاد کنید که افراد احساس امنیت و راحتی داشته باشند.
• چیدمان صندلی و میزها را به گونه ای طراحی کنید که لزوما همه افراد چهره به چهره مستقیم نباشند. معمولا افراد درون گرا دوست ندارند مستقیما در معرض دید باشند. نشستن افراد در گروه های کوچک تر به جای نشستن دایره ای در گروه بزرگ، حس امنیت و راحتی بیشتری برای افراد درون گرا دارد.
• افراد درون گرا معمولا دارای حساسیت بالایی می باشند و تبعیض قائل شدن آنها را دچار رنج روانی عمیقی می کند. ممکن است در ابراز نظرات خود کند تر باشند و یا نتوانند آنچه در ذهن شان هست را بیان کنند، به آنها فرصت بدهید و با بی توجهی از آنها نگذرید.
• افراد درون گرا بیشتر ترجیح می دهند در محیط خود و به دور از شلوغی باشند، معمولا این افراد در جلسات آنلاین احساس امنیت بیشتری دارند. می توانید از تسهیلگری مجازی نیز در فعالیت های خود استفاده کنید.
• در صورت امکان با تفویض اختیار و یا مشارکت دادن افراد درون گرا در فرایند جلسه، آنها را تشویق به همکاری و ابراز نمایید.
• افراد درون گرا را تشویق کنید. آنها مثل بقیه افراد دوست دارند بدانند که نظراتشان ارزشمند است. با زبان بدن مناسب مانند لبخند، تکان دادن سر، قرار گرفتن رو به روی آنها می توانید حس خوبی برایشان ایجاد کنید. اگر کسی بلافاصله نظر یک فرد درون گرا را مورد انتقاد قرار داد و یا حرف او را قطع کرد، شرایط را کنترل کنید و اجازه این کار را ندهید.
• افراد درون گرا به دلیل اینکه درگیر موضوع نشده اند یا چیزی برای گفتن ندارند، ساکت نیستند. بلکه آنها در حال پردازش و سازمان دهی افکارشان هستند تا بتوانند در زمان مناسب آن را به اشتراک بگذارند. در هر مرحله از جلسه از افراد بخواهید که بازخورد بدهند و به این طریق آن زمان مناسب را برایشان فراهم کنید.
• با انبوه اطلاعات و فعالیت ها شرکت کنندگان را درگیر نکنید. افراد درون گرا برای پردازش و هضم اطلاعات به زمان نیاز دارند. زمان کافی را به هر موضوع اختصاص دهید و از زمان استراحت غفلت نکنید. این موضوع به نفع برون گراها نیز هست.
• معمولا برون گراها ترجیح می دهند مسایل بیشتری مطرح بشود و یا فرایند با سرعت بیشتری طی بشود و یا در گروه های بزرگ احساس رضایت و راحتی دارند اما درون گراها برعکس دوست دارند موضوع مشخصی مطرح بشود اما عمیق باشد. یا عجله و سرعت راحت نیستند و ترجیح می دهند تعداد افراد کم باشند. با توجه به این تفاوت ها نقش و مسئولیت تسهیلگر برای پاسخگویی حداکثری به این نیازها سخت تر و مهم تر می شود. بنابراین ایجاد تعادل، ریتم مناسب، انعطاف پذیری، تنوع بخشی، و بررسی دایمی بازخوردها می توانند به تسهیلگر برای جلب رضایت شرکت کنندگان کمک بکنند. در غیر این صورت همیشه همراهی عده ای از شرکت کنندگان در فرایند حذف خواهد شد.
• یکی از تمایزات بین درون گراها و برون گراها که می تواند مورد توجه تسهیلگران باشد این است که اگر نمی دانی آدم برون گرا درباره چه چیزی فکر می کند، حتما گوش نداده اید، چون او فکر خود را به زبان می آورد. اما اگر ندانی آدم درون گرا درباره چه چیزی فکر می کند، حتما سوال نکرده ای یا برای شنیدن جواب به اندازه کافی صبر نکرده ای!

نگارنده: گلی احمدی فرد